Raport z badań terenowych "Obszary Natura 2000 a społeczność lokalna"

W ramach projektu „Zgodnie z Naturą” przeprowadzono ogólnopolskie badanie pt. „Obszary Natury 2000 a społeczność lokalna”, celem którego było poznanie znaczenia formy ochrony przyrody – sieć obszarów Natura 2000 – dla społeczności lokalnych miejscowości położonych w ich pobliżu.

Analiza wyników badań wraz z rekomendacjami do prowadzenia działań edukacyjnych w tym zakresie może służyć zarówno instytucjom międzysektorowym, w tym organizacjom pozarządowym zajmującym się edukacją ekologiczną, jednostkom samorządu terytorialnego, jak i lokalnym grupom działania. Mamy nadzieję, że wnioski i wskazówki z zrealizowanych badań przyczynią się do podniesienia jakości działań informacyjno-edukacyjnych na terenach objętych ochroną obszarową (w tym Natura 2000), podejmowanych przez różne instytucje, w zakresie ochrony środowiska i efektywnego wykorzystania jego zasobów.  

Za realizację badań w terenie odpowiedzialna była grupa ekspertów/ek i nauczycieli/ek aktywnie zaangażowanych w realizację projektu „Zgodnie z Naturą”. Bardzo doceniamy Wasza pracę, dziękujemy!

 

 Cel badań:

• Analiza wpływu istnienia obszarów Natura 2000 na świadomość społeczną w tym zakresie, osób zamieszkałych na terenach położonych w ich pobliżu;
• Zbadanie sposobu postrzegania wprowadzenia i istnienia obszarów Natura 2000 przez lokalne społeczności;
• Poznanie sposobów wykorzystania faktu istnienia obszarów Natura 2000 w aktywnościach edukacyjnych w lokalnych społecznościach.

 

Metodologia badań:

Badanie prowadzone było w 21 gminach położonych na terenie obszarów Natura 2000 w Polsce. W każdej z gmin prowadzona była analiza istniejących dokumentów odnoszących się do obszaru i prowadzone były wywiady kwestionariuszowe z przedstawicielami i przedstawicielkami różnych grup z lokalnych społeczności (nauczyciele/ki, mieszkańcy/ki gmin, miejscowości, pracownicy/czki instytucji zajmujących się ochroną przyrody). Zostało łącznie zrealizowanych 376 wywiadów kwestionariuszowych.

 

 

Poniżej prezentujemy jedynie wybrane fragmenty badań. Serdecznie zachęcamy do zapoznania się z całościowym raportem, przygotowanym w atrakcyjnej graficznej formie. Kliknij [link].

 

WIEDZA MIESZKAŃCÓW ODNOŚNIE OBSZARÓW NATURA 2000 I OBSZARÓW CHRONIONYCH W GMINIE

Wiedza o istnieniu form ochrony przyrody w gminie zamieszkanej przez respondentów jest wysoka. Ponad 65% badanych potrafi podać nazwę min. jednego obszaru chronionego istniejącego w gminie. Podobny procent – 63% osób badanych – wie o tym, że w ich gminie istnieje obszar Natura 2000.

 

Wiedza o istnieniu obszaru Natura 2000 zmienia się w zależności od typu gminy, w jakiej mieszkają respondenci. Najwyższa jest w gminach miejsko-wiejskich – aż 83% wie o istnieniu obszaru Natura 2000 w ich gminie. Z kolei najmniej osób wiedzących o istnieniu obszaru Natura 2000 w ich okolicy mieszka w dużych (pow. 200 tys. mieszkańców) miastach – jedynie 27% zdaje sobie sprawę z tego, że część terenu ich miasta jest objęta ochroną w ramach sieci Natura 2000.

 

Wiedza o istnieniu obszaru N2000 a korzystanie z działań informacyjnych

Wiedza o istnieniu obszaru nie pokrywa się z udziałem mieszkańców w działaniach informacyjnych lub konsultacjach społecznych związanym z N2000. W przypadku tego typu gmin wiedza o obszarach N2000 pochodzi z innych źródeł niż spotkania informacyjne lub konsultacje.

Zdecydowanie więcej osób uczestniczyło w spotkaniach informacyjnych poświęconych N2000 w gminach wiejskich. W przypadku tego typu gmin jest to najbardziej rozpowszechniony sposób przekazywania informacji o N2000 i działaniach z nią związanych.

 

Postrzeganie obszarów Natura 2000 przez mieszkańców

Prezentacja danych świadczących o stosunku mieszkańców badanych gmin do terenów chronionych, znajdujących się w ich bezpośredniej okolicy.

 

• Jak respondenci oceniają korzyści płynące z bliskości obszarów Natura 2000?

Najbardziej pozytywnie oceniana jest funkcja promująca obszarów Natura 2000, decydująca o unikatowości gmin. Aż 78,1% respondentów uważa, że bliskość terenów objętych programem podnosi atrakcyjność turystyczną ich miejscowości, a 75,3% twierdzi, że obszary chronione stanowią o wyjątkowości ich okolicy.

 

Rzadziej mieszkańcy dostrzegają czysto ekonomiczne korzyści płynące z takiego sąsiedztwa. Choć 75,3% respondentów nie zgadza się ze stwierdzeniem, jakoby położenie miejscowości na terenie obszaru Natura 2000 wpływało negatywnie na rozwój lokalnej gospodarki, to zarazem aż 82,2% nie uważa, by przyczyniło się ono do zwiększenia liczby miejsc pracy w regionie. Wydaje się, że zdaniem ogromnej większości ankietowanych bliskość terenów objętych programem ma zupełnie obojętny wpływ na stan lokalnej gospodarki, co może zaskakiwać w zestawieniu z przytaczanymi wcześniej opiniami o jej wpływie na atrakcyjność turystyczną gminy.

 

• Jak respondenci postrzegają wpływ, jaki te obszary wywierają na różne aspekty ich życia?

Wedle deklaracji respondentów bliskość obszarów Natura 2000 albo w ogóle nie oddziałuje na większość sfer ich życia, albo oddziałuje na nie dodatnio. Najczęściej oceniają pozytywnie wpływ terenów chronionych na ich edukację (76,1% i nawet 89% w dużych miastach), rozwój osobisty (79%) oraz życie rodzinne (73,4%), co koresponduje z danymi z poprzedniego wykresu, ukazującymi jak popularną formą spędzania czasu na terenach chronionych są spotkania rodzinne.

 

• Jaki jest stosunek respondentów do szkodliwych dla środowiska inwestycji?

Największe podziały wśród respondentów ujawniło pytanie o to, czy należałoby przeprowadzić inwestycję szkodliwą dla środowiska, gdyby zapewniła ona dużą (powyżej 100) liczbę miejsc pracy mieszkańcom gminy. Wyniki ilustruje poniższy wykres, na którym możemy zobaczyć, że głosy przeciwne takiej inwestycji tylko minimalnie przeważają nad przychylnymi.

 

Jak z tego wynika, zachowanie obszarów cennych przyrodniczo jest w większości sytuacji dla mieszkańców priorytetem – są oni w stanie poświęcić na ich rzecz swój komfort dojazdu do pracy lub jakość spędzania czasu wolnego. Jedynym argumentem, który jest w stanie przekonać znaczącą grupę mieszkańców do przeprowadzenia inwestycji szkodliwych pod względem przyrodniczym są czynniki ekonomiczne – zapewnienie miejsc pracy lub zwiększenie zarobków respondenta lub jego rodziny. Może to wskazywać na potrzebę prowadzenia działań informacyjnych i edukacyjnych pokazujących w jaki sposób zachowanie obszarów cennych przyrodniczo może przynosić takie korzyści jak miejsca pracy i wzrost zamożności mieszkańców.

 

Edukacja szkolna na obszarach Natura 2000 w zakresie ochrony środowiska

Podczas gdy o formach ochrony przyrody czasem lub często uczy się w 80% szkół (59) to już o samej N2000 jedynie w 53% (39). Wskazuje to na to, że forma ochrony przyrody jaką jest N2000 wciąż jest nowa i nie przez wszystkich zauważona jako równoprawna takim formom jak rezerwat czy park narodowy. Istnieje więc tu wciąż spore pole do edukacji nauczycieli, żeby taką wiedzę przekazywali uczniom, szczególnie w miejscowościach położonych w sąsiedztwie obszarów N2000.

 

W odpowiedziach przedstawicieli samorządów i innych instytucji okazało się, że szkoły są jednym z najczęstszych partnerów do działań na rzecz ochrony środowiska i obszaru N2000. Najczęściej szkoły współpracują z władzami miasta/gminy (60% szkół) lub leśnictwem (59% szkół) – czyli tymi samymi instytucjami które najczęściej współpracują z innymi organizacjami. Nie tak częsta jest współpraca z instytucjami kultury (45%) lub NGO (37%). Można jednak wysnuć wniosek, że w zakresie ochrony przyrody szkoły korzystają z potencjału lokalnych partnerów, obszarem do pracy może być jakość i treść realizowanych wspólnie działań.

 

Najczęściej ta współpraca ma bowiem charakter akcyjny i jednorazowy – podobnie jak działania związane z ochroną przyrody prowadzone w szkołach. Najczęstsze są bowiem spotkania/wizyty/lekcje prowadzone w szkole przez przedstawiciela, korzystanie z materiałów udostępnionych przez instytucję lub udział w kampaniach/akcjach inicjowanych przez zewnętrzną instytucję. Bardziej długofalowe, systematyczne działania partnerskie takie jak wsparcie projektów uczniowskich czy prowadzenie koła ekologicznego są o wiele rzadsze. Wskazuje to na to, że szkoły potrzebują atrakcyjnych, dobrej jakości i dostępnych działań związanych z ochroną przyrody inicjowanych przez potencjalnych partnerów, w które mogłyby się włączyć.

 

WYBRANE WNIOSKI I REKOMENDACJE

• obszary cenne przyrodniczo są doceniane przez mieszkańców jako czynnik decydujący o atrakcyjności ich miejscowości – widzą wpływ pozytywny istnienia takich obszarów na możliwość spędzania czasu wolnego, natomiast zdecydowanie mniejszy wpływ mieszkańcy dostrzegają w innych obszarach życia, szczególnie związanych z działalnością zawodową.

Dotyczy to przede wszystkim mieszkańców gmin wiejskich i miejsko-wiejskich – w przypadku mieszkańców miast bliskość obszarów cennych przyrodniczo nie jest już tak doceniana.

 

• w działaniach informacyjno-edukacyjnych kierowanych do mieszkańców warto kłaść akcent na korzyści innego rodzaju niż jedynie atrakcyjność krajobrazowa/turystyczna obszarów N2000 – zwracać uwagę również uwagę na korzyści o charakterze materialnym i ekonomicznym;

​

• należy podejmować działania motywujące samorządy i inne instytucje odpowiedzialne za ochronę przyrody do nawiązywania partnerstw z instytucjami z innych gmin i obszarów N2000 i wspierać funkcjonowanie takich partnerstw w celu wymiany dobrych praktyk i wspólną realizację działań informacyjnych oraz mających na celu ochronę przyrody

​

• w szkołach podejmując temat ochrony przyrody powinno się w większym stopniu zwracać uwagę na kwestię obszarów N2000, jako jednej z form ochrony przyrody

​

• promowanie długofalowych działań dotyczących ochrony przyrody i obszarów N2000 w szkołach – zmniejszenie nacisku na działania akcyjne i jednorazowe, nie przynoszące długoterminowych efektów

​

• objęcie nauczycieli i dyrektorów ze szkół w sąsiedztwie obszarów N2000 podstawowymi działaniami edukacyjnymi jak szkolenia/warsztaty w celu przekazania podstawowej wiedzy dot. obszarów w okolicy których mieszkają i pracują, jak również w zakresie wykorzystywania sąsiedztwa tych obszarów na lekcjach swoich własnych przedmiotów

 

 

Powyżej zaprezentowaliśmy jedynie wybrane fragmenty badań. Serdecznie zachęcamy do zapoznania się z całościowym raportem, przygotowanym w atrakcyjnej graficznej formie. Kliknij [link].